Malzaroka ku şaristaniya navendî tê de pêş diket bi hemû hest û ramanên xwe serdema civaka xwezayî tê de dihate jiyîn bû...
Kurdistanî, lûtkeya afirîneriyê di hebûna çandê de dibînin. Eger gerdûn xwe bi zindiya pênase dike, civak jî xwe bi çanda xwe pênase dike. Ji lewra çand, dema dibe nasname û sedema jiyan kirina civakê, di heman demê de jî di wata mirovbuyînê de mirov pênase dike. Eger mirov ji çandê qut bibe, ji xwe qut dibe, ji xwe qut bûn jî nebûna mirovbûnê pênase dike.Çanda civaka Kurd despêkê kesayatên ku çêdike di wata xwe û çanda xwe bizane de çedike. Di gerdûnîbûyînê de jî bi vê helwestê nêz dibe. Eger mirov çanda xwe bizanibe mirov dikare di wata xwe de bi çanda gerdûnî re bibe yek. Ji xwe hemû çandên civakî gerdunî ne, ji lewra mirov nikare bibêje hemû çand wek hevin, cûdatiyên xwe hene. Di vê watê de ger mirov çanda xwe nizani be, ya gerdunî jî mirov nikare bizane. Herwihanêrînên ku di bin serdestiya netew dewletêde pêş dikevin, dema ku çand tê şirove kirin bi her awayî li ser esasê bazarê ango bazirganiya cihanî û netew perestiyê tê şîrove kirin. Nêrîna gerdûnîbûna ji çanda civaka xwe qut jî, zihniyeta netew dewletê pêş dixe. Armanc çanda civakî ji cewher derxistin ango kesayet ji çanda civakî qut kirine. Ev şîroveya ku zihniyeta netew dewletê daye avakirin û bi vê çewa di wata netewperestbûnê de li ser bingeha bazarê û berjewendiya bazirgana, dîsa ji bo dagirkirina erdnîgariyên dîtir mejiyê erîşkar afirand, ji bo çanda civakî jî kes û civakê ji çanda xwe ango ji xwe qut kirinê armanc dike. Bi vê armancê jî di wata çandê de zimanê gerdûnîbûyînêan go cîhanîbûnê dide şixulandin. Eger bi karibe vê bi ser bixe wê bi karibe di bin esareta xwe ya zanistperestî de û derûnîde weke ku ew dibêjin wê bi karibin polîtîkayen xwe yen ku netew dewlet armanc dike, cihanîbûnêango ji xwe reqadên gelemperî yê bazarê û bazirganiye ango cihê firotin û helandinê çêbikin. Ji ber wê jî di serî de beriya ku mirov derve nas bike, divê xwe nas bike ango mirov çanda xwe nas bike. Wê demê mirov dikare bibe gerdûnî, dervayê van nêzîkatiyên ku derkevin veqetîne ango gor politikayen, mejiyên kesên desthilatar ketina xefikê ye. Tîşta ku divê mirov ji bir neke, karê desthilatara civak perçekirine, karê çandê jî civak kom kirine. Li hember hevdû weka du hebûnê zihnî di nav tekoşîne de ne.
Di vê bingehê de herikîna dirokî li ser esasê du nakokiyen dîrokî pêş dikeve, guhartin û veguhartin li ser vê tevgerbûnê çêdibe. Jiyana ku şaristaniya navendîperest û weke meriyeta wênetew dewletê afirandiye:
Malzaroka ku şaristaniya navendî tê de pêş diket bi hemû hest û ramanên xwe serdema civaka xwezayî tê de dihate jiyîn bû. Li perestgehên Sûmeran plan û bernameyên desthilatiyê dema ku pêş diketin bi heman armancên ku iro netew dewlet li ser çanda civakî mêtingeriya xwe dixwaze bide rewa kirin û ferz kirin jî heman minake. Zaningeh, medrese û YÎBO yên ku cihê vê meriyetêne weke mînakin. Li kevana bi bereket ya ku çanda civaka Kurd xwe lê bi rêk û pêk kir, hemû nirxên arişî û daringî ji bo berjewendiya çîna bajar û dewleta wek amûrekî ku li ber desta ye, hatiye tanzîm kirin û bi van çêbûnên çandi yên civaka xwezayî şaristaniya navendîperest wateya nirxa di nav guhartin û veguhartinê re derbas dike û bi navê pêşketin, nûbûn û bajarîbûnê û her wiha aşê şaristaniya zilmê û belaya netew dewletê dide avakirin. Weka ku di roja me de jî tê bi nav kirin dema şaristanî bi navê moderinbûnêû bi navê aştîxwaziyê pêş dikeve, li gor plan û
Li hember felaketên şaristaniya navendîperest ango netew dewletê zana û pêşengen ku bûne zimanê heqîqetê di çanda berxwedêr de cihekî xwe yê girîng hene, di vê watê de wîjdan û hestên mirovahiyê, di wata çanda arişî de her tim rabûye serhildanê
|
armanca xwe zihniyetek nû dide avakirin. Di roja me de jî netew dewlet bi heman ferasetê helwesta cîhanîbûnê bi armanca yekdestiya serweriya xwe pêş dixe. Ji bo ev zihniyet ava bibe jî, herdem zihniyeta desthilatariyê tê zikir kirin. Mirov li iro jî mêze bike heman tişte. Her wiha wate ya tegîna dewletê jî li ser esasê nirxên civakî dest xistine. Ji ber wê ewqas tê mezin kirin û dikin pîroziya desthilatdara. Her wîha dixwazin bikin pîroziya civakê jî. Di encama ezmûnên kevnar de, di encama kişandina êş, bendetî, zorî, talan, tofan û nijatkujiya de ango li hember ewqas berdêlên mezin gelo mirov dikare ji çandê qut bibe?
Dema bi awayekî şênber bandora çanda daringî bi pêyvên şaristanîbûnê têne ser ziman, bi xwedayê nû û perestgehên wanve diyardeya bihişt û dojehê jî bi çanda arişî tînin ser ziman. Çanda arişî bi vê helwest û gotinên xwe, nemirin û mezinbûna herî dijwar diyarî hêzen şaristaniya navendîperest dike. Dema çanda daringî rêxistinkirinê û bernama rojane ji bo netewdewletê dide ava kirin,çanda arişî jî ji boavakirina pêşerojê pênaseya jiyana serdest e.Netew dewlet bi her awayî tekoşîna xapandina civakê di bingeha zanista dijber civakbûnê pêş dixe.Li hemberî çanda civakî, netew dewlet, dema bi çînatiyê,bi dewletbûnê û bi bajarbûna ku li hember”gunda” têkoşîna tunekirinê dide, di wata kirde de dijbertiya çanda civaka Kurd dide rewa kirin.Di Rojhilata Navîn de Tirk,Erep û Fars di nûnertiya netew dewletê de erka dagiriya netew dewletê dikin.Weke ku tê zanîn dewlet ne civak,bê civaktiyê, ne çand bêçandbûnê rewa dike, ango ne civake. Ji ber civak çand e, çand jî cevherê mirovbûnê pênase dike. Ji lewra çanda netew dewletê, çanda desthilatdariyê ye û bi navekî din jî bê çandbûne. Ji ber çand; xwezaya yekemin û ya duyemin hembêzkirine, mirov, civak û hemû zindiyê gerdûnê bi wate kirinê û di nav cewaziyên xwe de pir heliya jiyanê avakirinê pênase dike. Mêjiyê netew dewletê li ser bingehêbi dest xistin, têkbirina zêde pêş xistin û civakê ji bo hêza desthiladariyêzêde dana şixulandinê esas digre. Dema gor berjewêndiyê wê jî nebe bê kar û birçî hêştinê esas digre. Bi her awayî dest danina ser nirxên civakî, ji bo vê jî çalekiyen pêwîst en bîrdozî û leşkerî jî li hember civakê pêş dixe. Netew dewlet bi hezar fêlên derew xwe li ser civakê heta roja me ya iro ferz kiriye. Her wiha vê jî bi civakê ango bi girseyek zêde daye qabûl kirin. Xwe li ser çanda civaka Kurd ya bi hezaran sala û erdnîgariya bi bereket heye, li ser esasê azwerî ya bazirganiyê nêz dibe. Nirxên civakê ku ji hêla netew dewletê ve hatiye berovajî kirin û vê jî wek nûbûnek bi civakê dide qabûl kirin. Ji ber ku çanda were pêş xistin divê çanda desthilata ango ya netew dewletê be. Dema şewazê jiyanek were avakirin li gor plan û bernama zihniyeta desthilat divê were ava kirin ûya din jî divê were tune kirin. Ji ber hêz ango zîhniyeta ku li ser çanda civakaKurd wê bi bandor bibe, bi hemû saziyen xwe ve di nav tevgerê de ye.
Çanda Kurdistanî, ji ber ku di wata cih û dem de hem derketin û çêbûna xwe û hem jî wek çanda Mezrabotan ku li kevana bi bereket ava bû, pêş ket û li hemû deverê cihanê belav bû, gerdûnîbûna xwe jî bi her awayî diparêze |
Barbartiya şaristaniya navendîperest dema destpêkê li hember çanda civakî perçekirinêû hêza desthilatiyê pêş dixe hûr û kûr bi pîvan di qelşên civakê de bi awayekî ku çanda civakê tune bike ango berovajî bike û bixe bin xizmeta xwe kar dike. Ev mêjî di wata feraseta şaristaniya navendîperest de, weke îro jî di serdema modernîta kapîtalîst deango netew dewletê de hatiye asta nijatkujiya çandî ya civaka Kurd a. Beriya wê dibe ku di astekî de qebûl nekirin, li derve hêştin, biçûk dîtin û bandora neyênî li ser kirin hebe. Lê ne wek feraseta netew dewletê di asta çand qirkirinê de bû. Mêjiyêpergala netew dewletêli ser esasê çanda gela tune kirin ji holê rakirin ango qirkirinê ye. Di vê watê de Kurd û Kurdistanî li hember vê qirkirinê têkoşînek mezin didin. Weke ku tê zanîn qirkirina fizîkî bi qasî qirkirina çandî bi êş û zahmet nîne. Ji ber ku di qirkirina fizîkî de êş çarekî tê kişandin lê di ya çandî de bi salên dûr û dirêj ev êş tê berdewamkirin.
Qirkirina çandî ya ku li ser gelê Kurd tê meşandin, weke ku tê zanîn bi plan û bername tê meşandin. Desthilatdarî eger bendên girseyan ji xwe re çêneke nikare bibe desthilatdar. Weke ku me li jor jî anîbû ser ziman, ji bo çanda ango bê çandiya desthilatan yan jî ya dagirkera ji bo ava bibin divê çanda civakî were tune kirin. Çanda Kurdistanî, ji ber ku di wata cih û dem de hem derketin û çêbûna xwe û hem jî wek çanda Mezrabotan ku li kevana bi bereket ava bû, pêş ket û li hemû deverê cihanê belav bû, gerdûnîbûna xwe jî bi her awayî diparêze. Şaristanî jî li Mezrabotan derket û belav bû. Civakbûna ango çanda ku ji Mezrabotan jî derketbelavê her derê cîhanê bû. Ji lewre çanda Mezrabotan di wata Kurdistanîbûnê de ji ber rehên xwe pir kûrin, cevherî û civakiye, berxwedaniya ji bo parastina vê çandê jî ewqas qayim û bi koke. Her tişt di wata xwe de bi hêze û girîng e. Çanda civaka Kurd jî ji ber bi kok û rehên berdaye erdnîgariya Mezrabotan, êrîşên netew dewletê têrê nake. Ji ber çanda Kurdistanî ya ku hatiye afirandin mirov bûn, civak bûn bi xwe ye. Eger civakbûn tune bibe hêza mirov jî tune dibe. Ev zanabûna civaka exlaqî û polîtîke, baweriya çanda berxwedêr e.
Li hember çanda serdestî û dagiriye berxwedaniya çanda civakî tucar kêm nebûye; Şaristaniya navendîperest ango netew dewlet hem di wijdanê civakê de derz û neyêniyên mezin vekir hem jî di hest û ramanên ango rihê civakî ya çanda berpirsiyar û berxwedêr deneyêniyên mezin çekiri ye. Lê di her kêliyên dîrokê de çanda civakî li hember serweriyê ber bi azadiyê serî hildaye. Di xwezaya yekemîn û ya duyemîn de dema mejiyê serdest bi azweriya zêde dest xistinê tundîtî û zexta ku li ser herdû xwezaya dikir, vîna ku hêstiye mirovahî bi karibe li hember şert û mercên dagiriyê bijî hestên çanda berxwedêr e. Mêjiyê şaristaniya navendîperest di şênberiya netew dewletê de, rastî berxwedana çanda Kurdistanî tê. Şûrênetew dewletê dema serê bistên kedkara dibiriya li hember vê bistên civakê ango hêza parastina civaka Kurda çanda wê bi xwe bû. Bi hebûn û tunebûna xwe vîna berxwedêriyê li her demên dîrokê daye raber kirin. Baweriya hêza çanda civakparêz ango mirovahiyê hembêz dikin, li hember hemû êrîşên dagiriyê hêz û parastina nirxên xwe pêşxistin heye. Ji ber wê jî ji bo parastina nirxêkî çandî berdêlên mezin dayîn jî weke çandekî di civaka Kurda de hatiye rûniştandin.
Ev jî hêza berpirsiyartiya çanda civaka Kurd radixe ber çava. Dema armanca şaristaniya navendîperest ango di roja me de mejiyê mekanizmaya netew dewleta ku di şexsê Tirka, Fars û Ereba de li ser çanda Kurda tê pêk anîn armanca van dewleta; ji bo carek din çanda civaka Kurd pişta xwe raneke û ji bo vê jî bi hemû rêbazên qirkirinê êrîş dike. Birînên ku netew dewletêdi civaka Kurd de vekiriye bi nifirên gelê Kurd ketiye bin bîra girseyên ku li vêderê dijîn. Di çanda Kurdistaniya de berxwedaniya ku derdikeve holê dide xuya kirin ku çandek çiqas kevnar û bi kokê. Divê watê de çeka civaka Kurd nirxên ku wê bi xwe afirandiye ye.
Yekparebûna çanda civaka Kurd, heskirina hêstên mirovahiyê, hêza afrineriyê ya heri girîng jiyan û baweriya azadwîha nas kiriye. Her wiha bi awayek din rêbaza jiyana şaristaniya navendîperest nasnekiriye. Berê jî iro jî rêbaza ku Kurdistanî xwe pê diparêzin hemû afrineriyen civakî yên arişî û daringî ne. Rêbaza ku hêz ji civakbûnê, wekheviyê û azadî derdikeve di şexsê Kurda de hem li çiya û hem li deşta şênber bûye. Sedema ku Kurd tune nebûne û bi her awayî bûne îlhama çandên dîtir hinek jî ji xurtbûn û bi kokbûna çanda xwe, dîsa di wata xwezayîbûnê de jiyankirina wan û ji ber jimêjiyê dewletbûnê ango şaristaniyê qut jiyan afirandine. Rixmê di sêsed salên dawî yê netew dewleta modernîta kapitalîst de bi armanca qirkirinê êrîşên pir mezin pêş ketin, bi gihêştina armancê ji bo netew dewletê û sîwana wê modernîta kapitalîst, zanista wê, ola wê û serdestiya wê feraseta azadiya wê ya ezezîtî jî nikarî bû vê çanda kevnar kuji xwe re wek xeterî dibîne tune bike.
Di vê watê de li hemberî êrîşên dagirkeriyê hest û azweriya azadiyê di civaka Kurd de hin zêdetir li pêşe. Dema tê asta çanda arişî ya civaka Kurd ango pîroziyên civaka Kurd, hêza berxwedanê û baweriya berpirsiyartiyê yan jî bi baweriya hêza çanda arişî ku di vê çandê de, di serîde wata mirov, ked, hezkirin, wîjdan ango exlaq, bawerî û civakbûn tê;hêstên berxwedaniyêû tolgirtinê hin zêdetir li pêş dikeve.
Di demê xwe de efsaneya Kawayê Hesinkar, berxwedaniya Meda, Urartuya ya li hemberî Asûra, berxwedaniya Huriya ya li hember Sûmera, Manî yê li hember Sasaniya, Mazdekiyê ku baweriya xwe ji felsefa Zerdeşt werdigre û her wiha berxwedaniya Huremiya, Babeka, Enel-heqa, eşîr û herî dawiyê bi dehan serhildanên ku çêbûne weke mînakin li mezrabotan. Li hember felaketên şaristaniya navendîperest ango netew dewletê zana û pêşengen ku bûne zimanê heqîqetê di çanda berxwedêr de cihekî xwe yê girîng hene. Divê watê de wîjdan û hêstên mirovahiyê, di wata çanda arişî de hertim rabûye serhildanê. Kesayetên xwediyê çanda civakî yên Mezrabotan ji bo vê têkoşîna li hember zihniyeta netew dewletê berdêlên mezin dane. Her wiha li gel zilm û zordariyên mezin hêza berxwedaniya Kurda ji dîrokê kêm nebû ye…
Kurdistanî, lûtkeya afirîneriyê di hebûna çandê de dibînin. Eger gerdûn xwe bi zindiya pênase dike, civak jî xwe bi çanda xwe pênase dike. Ji lewra çand, dema dibe nasname û sedema jiyan kirina civakê, di heman demê de jî di wata mirovbuyînê de mirov pênase dike. Eger mirov ji çandê qut bibe, ji xwe qut dibe, ji xwe qut bûn jî nebûna mirovbûnê pênase dike.Çanda civaka Kurd despêkê kesayatên ku çêdike di wata xwe û çanda xwe bizane de çedike. Di gerdûnîbûyînê de jî bi vê helwestê nêz dibe. Eger mirov çanda xwe bizanibe mirov dikare di wata xwe de bi çanda gerdûnî re bibe yek. Ji xwe hemû çandên civakî gerdunî ne, ji lewra mirov nikare bibêje hemû çand wek hevin, cûdatiyên xwe hene. Di vê watê de ger mirov çanda xwe nizani be, ya gerdunî jî mirov nikare bizane. Herwihanêrînên ku di bin serdestiya netew dewletêde pêş dikevin, dema ku çand tê şirove kirin bi her awayî li ser esasê bazarê ango bazirganiya cihanî û netew perestiyê tê şîrove kirin. Nêrîna gerdûnîbûna ji çanda civaka xwe qut jî, zihniyeta netew dewletê pêş dixe. Armanc çanda civakî ji cewher derxistin ango kesayet ji çanda civakî qut kirine. Ev şîroveya ku zihniyeta netew dewletê daye avakirin û bi vê çewa di wata netewperestbûnê de li ser bingeha bazarê û berjewendiya bazirgana, dîsa ji bo dagirkirina erdnîgariyên dîtir mejiyê erîşkar afirand, ji bo çanda civakî jî kes û civakê ji çanda xwe ango ji xwe qut kirinê armanc dike. Bi vê armancê jî di wata çandê de zimanê gerdûnîbûyînêan go cîhanîbûnê dide şixulandin. Eger bi karibe vê bi ser bixe wê bi karibe di bin esareta xwe ya zanistperestî de û derûnîde weke ku ew dibêjin wê bi karibin polîtîkayen xwe yen ku netew dewlet armanc dike, cihanîbûnêango ji xwe reqadên gelemperî yê bazarê û bazirganiye ango cihê firotin û helandinê çêbikin. Ji ber wê jî di serî de beriya ku mirov derve nas bike, divê xwe nas bike ango mirov çanda xwe nas bike. Wê demê mirov dikare bibe gerdûnî, dervayê van nêzîkatiyên ku derkevin veqetîne ango gor politikayen, mejiyên kesên desthilatar ketina xefikê ye. Tîşta ku divê mirov ji bir neke, karê desthilatara civak perçekirine, karê çandê jî civak kom kirine. Li hember hevdû weka du hebûnê zihnî di nav tekoşîne de ne.
Di vê bingehê de herikîna dirokî li ser esasê du nakokiyen dîrokî pêş dikeve, guhartin û veguhartin li ser vê tevgerbûnê çêdibe. Jiyana ku şaristaniya navendîperest û weke meriyeta wênetew dewletê afirandiye:
Malzaroka ku şaristaniya navendî tê de pêş diket bi hemû hest û ramanên xwe serdema civaka xwezayî tê de dihate jiyîn bû. Li perestgehên Sûmeran plan û bernameyên desthilatiyê dema ku pêş diketin bi heman armancên ku iro netew dewlet li ser çanda civakî mêtingeriya xwe dixwaze bide rewa kirin û ferz kirin jî heman minake. Zaningeh, medrese û YÎBO yên ku cihê vê meriyetêne weke mînakin. Li kevana bi bereket ya ku çanda civaka Kurd xwe lê bi rêk û pêk kir, hemû nirxên arişî û daringî ji bo berjewendiya çîna bajar û dewleta wek amûrekî ku li ber desta ye, hatiye tanzîm kirin û bi van çêbûnên çandi yên civaka xwezayî şaristaniya navendîperest wateya nirxa di nav guhartin û veguhartinê re derbas dike û bi navê pêşketin, nûbûn û bajarîbûnê û her wiha aşê şaristaniya zilmê û belaya netew dewletê dide avakirin. Weka ku di roja me de jî tê bi nav kirin dema şaristanî bi navê moderinbûnêû bi navê aştîxwaziyê pêş dikeve, li gor plan û
Li hember felaketên şaristaniya navendîperest ango netew dewletê zana û pêşengen ku bûne zimanê heqîqetê di çanda berxwedêr de cihekî xwe yê girîng hene, di vê watê de wîjdan û hestên mirovahiyê, di wata çanda arişî de her tim rabûye serhildanê
|
armanca xwe zihniyetek nû dide avakirin. Di roja me de jî netew dewlet bi heman ferasetê helwesta cîhanîbûnê bi armanca yekdestiya serweriya xwe pêş dixe. Ji bo ev zihniyet ava bibe jî, herdem zihniyeta desthilatariyê tê zikir kirin. Mirov li iro jî mêze bike heman tişte. Her wiha wate ya tegîna dewletê jî li ser esasê nirxên civakî dest xistine. Ji ber wê ewqas tê mezin kirin û dikin pîroziya desthilatdara. Her wîha dixwazin bikin pîroziya civakê jî. Di encama ezmûnên kevnar de, di encama kişandina êş, bendetî, zorî, talan, tofan û nijatkujiya de ango li hember ewqas berdêlên mezin gelo mirov dikare ji çandê qut bibe?
Dema bi awayekî şênber bandora çanda daringî bi pêyvên şaristanîbûnê têne ser ziman, bi xwedayê nû û perestgehên wanve diyardeya bihişt û dojehê jî bi çanda arişî tînin ser ziman. Çanda arişî bi vê helwest û gotinên xwe, nemirin û mezinbûna herî dijwar diyarî hêzen şaristaniya navendîperest dike. Dema çanda daringî rêxistinkirinê û bernama rojane ji bo netewdewletê dide ava kirin,çanda arişî jî ji boavakirina pêşerojê pênaseya jiyana serdest e.Netew dewlet bi her awayî tekoşîna xapandina civakê di bingeha zanista dijber civakbûnê pêş dixe.Li hemberî çanda civakî, netew dewlet, dema bi çînatiyê,bi dewletbûnê û bi bajarbûna ku li hember”gunda” têkoşîna tunekirinê dide, di wata kirde de dijbertiya çanda civaka Kurd dide rewa kirin.Di Rojhilata Navîn de Tirk,Erep û Fars di nûnertiya netew dewletê de erka dagiriya netew dewletê dikin.Weke ku tê zanîn dewlet ne civak,bê civaktiyê, ne çand bêçandbûnê rewa dike, ango ne civake. Ji ber civak çand e, çand jî cevherê mirovbûnê pênase dike. Ji lewra çanda netew dewletê, çanda desthilatdariyê ye û bi navekî din jî bê çandbûne. Ji ber çand; xwezaya yekemin û ya duyemin hembêzkirine, mirov, civak û hemû zindiyê gerdûnê bi wate kirinê û di nav cewaziyên xwe de pir heliya jiyanê avakirinê pênase dike. Mêjiyê netew dewletê li ser bingehêbi dest xistin, têkbirina zêde pêş xistin û civakê ji bo hêza desthiladariyêzêde dana şixulandinê esas digre. Dema gor berjewêndiyê wê jî nebe bê kar û birçî hêştinê esas digre. Bi her awayî dest danina ser nirxên civakî, ji bo vê jî çalekiyen pêwîst en bîrdozî û leşkerî jî li hember civakê pêş dixe. Netew dewlet bi hezar fêlên derew xwe li ser civakê heta roja me ya iro ferz kiriye. Her wiha vê jî bi civakê ango bi girseyek zêde daye qabûl kirin. Xwe li ser çanda civaka Kurd ya bi hezaran sala û erdnîgariya bi bereket heye, li ser esasê azwerî ya bazirganiyê nêz dibe. Nirxên civakê ku ji hêla netew dewletê ve hatiye berovajî kirin û vê jî wek nûbûnek bi civakê dide qabûl kirin. Ji ber ku çanda were pêş xistin divê çanda desthilata ango ya netew dewletê be. Dema şewazê jiyanek were avakirin li gor plan û bernama zihniyeta desthilat divê were ava kirin ûya din jî divê were tune kirin. Ji ber hêz ango zîhniyeta ku li ser çanda civakaKurd wê bi bandor bibe, bi hemû saziyen xwe ve di nav tevgerê de ye.
Çanda Kurdistanî, ji ber ku di wata cih û dem de hem derketin û çêbûna xwe û hem jî wek çanda Mezrabotan ku li kevana bi bereket ava bû, pêş ket û li hemû deverê cihanê belav bû, gerdûnîbûna xwe jî bi her awayî diparêze |
Barbartiya şaristaniya navendîperest dema destpêkê li hember çanda civakî perçekirinêû hêza desthilatiyê pêş dixe hûr û kûr bi pîvan di qelşên civakê de bi awayekî ku çanda civakê tune bike ango berovajî bike û bixe bin xizmeta xwe kar dike. Ev mêjî di wata feraseta şaristaniya navendîperest de, weke îro jî di serdema modernîta kapîtalîst deango netew dewletê de hatiye asta nijatkujiya çandî ya civaka Kurd a. Beriya wê dibe ku di astekî de qebûl nekirin, li derve hêştin, biçûk dîtin û bandora neyênî li ser kirin hebe. Lê ne wek feraseta netew dewletê di asta çand qirkirinê de bû. Mêjiyêpergala netew dewletêli ser esasê çanda gela tune kirin ji holê rakirin ango qirkirinê ye. Di vê watê de Kurd û Kurdistanî li hember vê qirkirinê têkoşînek mezin didin. Weke ku tê zanîn qirkirina fizîkî bi qasî qirkirina çandî bi êş û zahmet nîne. Ji ber ku di qirkirina fizîkî de êş çarekî tê kişandin lê di ya çandî de bi salên dûr û dirêj ev êş tê berdewamkirin.
Qirkirina çandî ya ku li ser gelê Kurd tê meşandin, weke ku tê zanîn bi plan û bername tê meşandin. Desthilatdarî eger bendên girseyan ji xwe re çêneke nikare bibe desthilatdar. Weke ku me li jor jî anîbû ser ziman, ji bo çanda ango bê çandiya desthilatan yan jî ya dagirkera ji bo ava bibin divê çanda civakî were tune kirin. Çanda Kurdistanî, ji ber ku di wata cih û dem de hem derketin û çêbûna xwe û hem jî wek çanda Mezrabotan ku li kevana bi bereket ava bû, pêş ket û li hemû deverê cihanê belav bû, gerdûnîbûna xwe jî bi her awayî diparêze. Şaristanî jî li Mezrabotan derket û belav bû. Civakbûna ango çanda ku ji Mezrabotan jî derketbelavê her derê cîhanê bû. Ji lewre çanda Mezrabotan di wata Kurdistanîbûnê de ji ber rehên xwe pir kûrin, cevherî û civakiye, berxwedaniya ji bo parastina vê çandê jî ewqas qayim û bi koke. Her tişt di wata xwe de bi hêze û girîng e. Çanda civaka Kurd jî ji ber bi kok û rehên berdaye erdnîgariya Mezrabotan, êrîşên netew dewletê têrê nake. Ji ber çanda Kurdistanî ya ku hatiye afirandin mirov bûn, civak bûn bi xwe ye. Eger civakbûn tune bibe hêza mirov jî tune dibe. Ev zanabûna civaka exlaqî û polîtîke, baweriya çanda berxwedêr e.
Li hember çanda serdestî û dagiriye berxwedaniya çanda civakî tucar kêm nebûye; Şaristaniya navendîperest ango netew dewlet hem di wijdanê civakê de derz û neyêniyên mezin vekir hem jî di hest û ramanên ango rihê civakî ya çanda berpirsiyar û berxwedêr deneyêniyên mezin çekiri ye. Lê di her kêliyên dîrokê de çanda civakî li hember serweriyê ber bi azadiyê serî hildaye. Di xwezaya yekemîn û ya duyemîn de dema mejiyê serdest bi azweriya zêde dest xistinê tundîtî û zexta ku li ser herdû xwezaya dikir, vîna ku hêstiye mirovahî bi karibe li hember şert û mercên dagiriyê bijî hestên çanda berxwedêr e. Mêjiyê şaristaniya navendîperest di şênberiya netew dewletê de, rastî berxwedana çanda Kurdistanî tê. Şûrênetew dewletê dema serê bistên kedkara dibiriya li hember vê bistên civakê ango hêza parastina civaka Kurda çanda wê bi xwe bû. Bi hebûn û tunebûna xwe vîna berxwedêriyê li her demên dîrokê daye raber kirin. Baweriya hêza çanda civakparêz ango mirovahiyê hembêz dikin, li hember hemû êrîşên dagiriyê hêz û parastina nirxên xwe pêşxistin heye. Ji ber wê jî ji bo parastina nirxêkî çandî berdêlên mezin dayîn jî weke çandekî di civaka Kurda de hatiye rûniştandin.
Ev jî hêza berpirsiyartiya çanda civaka Kurd radixe ber çava. Dema armanca şaristaniya navendîperest ango di roja me de mejiyê mekanizmaya netew dewleta ku di şexsê Tirka, Fars û Ereba de li ser çanda Kurda tê pêk anîn armanca van dewleta; ji bo carek din çanda civaka Kurd pişta xwe raneke û ji bo vê jî bi hemû rêbazên qirkirinê êrîş dike. Birînên ku netew dewletêdi civaka Kurd de vekiriye bi nifirên gelê Kurd ketiye bin bîra girseyên ku li vêderê dijîn. Di çanda Kurdistaniya de berxwedaniya ku derdikeve holê dide xuya kirin ku çandek çiqas kevnar û bi kokê. Divê watê de çeka civaka Kurd nirxên ku wê bi xwe afirandiye ye.
Yekparebûna çanda civaka Kurd, heskirina hêstên mirovahiyê, hêza afrineriyê ya heri girîng jiyan û baweriya azadwîha nas kiriye. Her wiha bi awayek din rêbaza jiyana şaristaniya navendîperest nasnekiriye. Berê jî iro jî rêbaza ku Kurdistanî xwe pê diparêzin hemû afrineriyen civakî yên arişî û daringî ne. Rêbaza ku hêz ji civakbûnê, wekheviyê û azadî derdikeve di şexsê Kurda de hem li çiya û hem li deşta şênber bûye. Sedema ku Kurd tune nebûne û bi her awayî bûne îlhama çandên dîtir hinek jî ji xurtbûn û bi kokbûna çanda xwe, dîsa di wata xwezayîbûnê de jiyankirina wan û ji ber jimêjiyê dewletbûnê ango şaristaniyê qut jiyan afirandine. Rixmê di sêsed salên dawî yê netew dewleta modernîta kapitalîst de bi armanca qirkirinê êrîşên pir mezin pêş ketin, bi gihêştina armancê ji bo netew dewletê û sîwana wê modernîta kapitalîst, zanista wê, ola wê û serdestiya wê feraseta azadiya wê ya ezezîtî jî nikarî bû vê çanda kevnar kuji xwe re wek xeterî dibîne tune bike.
Di vê watê de li hemberî êrîşên dagirkeriyê hest û azweriya azadiyê di civaka Kurd de hin zêdetir li pêşe. Dema tê asta çanda arişî ya civaka Kurd ango pîroziyên civaka Kurd, hêza berxwedanê û baweriya berpirsiyartiyê yan jî bi baweriya hêza çanda arişî ku di vê çandê de, di serîde wata mirov, ked, hezkirin, wîjdan ango exlaq, bawerî û civakbûn tê;hêstên berxwedaniyêû tolgirtinê hin zêdetir li pêş dikeve.
Di demê xwe de efsaneya Kawayê Hesinkar, berxwedaniya Meda, Urartuya ya li hemberî Asûra, berxwedaniya Huriya ya li hember Sûmera, Manî yê li hember Sasaniya, Mazdekiyê ku baweriya xwe ji felsefa Zerdeşt werdigre û her wiha berxwedaniya Huremiya, Babeka, Enel-heqa, eşîr û herî dawiyê bi dehan serhildanên ku çêbûne weke mînakin li mezrabotan. Li hember felaketên şaristaniya navendîperest ango netew dewletê zana û pêşengen ku bûne zimanê heqîqetê di çanda berxwedêr de cihekî xwe yê girîng hene. Divê watê de wîjdan û hêstên mirovahiyê, di wata çanda arişî de hertim rabûye serhildanê. Kesayetên xwediyê çanda civakî yên Mezrabotan ji bo vê têkoşîna li hember zihniyeta netew dewletê berdêlên mezin dane. Her wiha li gel zilm û zordariyên mezin hêza berxwedaniya Kurda ji dîrokê kêm nebû ye…