Çand û Huner

Çand ü huner

Mal­zaroka ku şaristaniya navendî tê de pêş di­­ket bi hemû hest û ramanên xwe serdema ci­­vaka xwezayî tê de dihate jiyîn bû...

Kurdistanî, lûtkeya afirîneriyê di hebûna çan­dê de dibînin. Eger gerdûn xwe bi zin­di­ya pênase dike, civak jî xwe bi çanda xwe pê­nase dike. Ji lewra çand, dema dibe nas­na­me û sedema jiyan kirina civakê, di heman de­mê de jî di wata mirovbuyînê de mirov pê­na­se dike. Eger mirov ji çandê qut bibe, ji xwe qut dibe, ji xwe qut bûn jî nebûna mi­rov­bûnê pênase dike.Çanda civaka Kurd des­pêkê kesayatên ku çêdike di wata xwe û çan­da xwe bizane de çedike. Di gerdûnî­bû­yî­nê de jî bi vê helwestê nêz dibe. Eger mirov çan­da xwe bizanibe mirov dikare di wata xwe de bi çanda gerdûnî re bibe yek. Ji xwe he­mû çandên civakî gerdunî ne, ji lewra mi­rov nikare bibêje hemû çand wek he­vin, cû­da­tiyên xwe hene. Di vê watê de ger mi­rov çan­da xwe nizani be, ya gerdunî jî mi­rov ni­ka­re bizane. Herwihanêrînên ku di bin ser­des­tiya netew dewletêde pêş dikevin, dema ku çand tê şirove kirin bi her awayî li ser e­sa­sê bazarê ango bazirganiya cihanî û netew pe­restiyê tê şîrove kirin. Nêrîna gerdûnîbûna ji çanda civaka xwe qut jî, zihniyeta netew dew­letê pêş dixe. Armanc çanda civakî ji cew­­her derxistin ango kesayet ji çanda ci­va­kî qut kirine. Ev şîroveya ku zihniyeta netew dew­letê daye avakirin û bi vê çewa di wata ne­tewperestbûnê de li ser bingeha bazarê û ber­jewendiya bazirgana, dîsa ji bo dagir­kiri­na erdnîgariyên dîtir mejiyê erîşkar afirand, ji bo çanda civakî jî kes û civakê ji çanda xwe ango ji xwe qut kirinê armanc dike. Bi vê armancê jî di wata çandê de zimanê ger­dû­nîbûyînêan go cîhanîbûnê dide şi­xulandin. E­ger bi karibe vê bi ser bixe wê bi karibe di bin esareta xwe ya zanistperestî de û derûnî­de weke ku ew dibêjin wê bi ka­ri­bin polîtî­ka­yen xwe yen ku netew dewlet ar­manc dike, cihanîbûnêango ji xwe reqa­dên ge­lem­pe­rî yê bazarê û bazirganiye ango cihê fi­rotin û helan­dinê çêbikin. Ji ber wê jî di serî de be­ri­ya ku mirov derve nas bike, divê xwe nas bi­ke ango mirov çanda xwe nas bike. Wê de­mê mirov dikare bibe gerdûnî, dervayê van nê­zîkatiyên ku derkevin veqetîne ango gor po­litikayen, mejiyên kesên desthilatar ke­­­tina xe­fikê ye. Tîşta ku divê mirov ji bir ne­­­ke, ka­rê desthilatara civak perçekirine, ka­rê çan­dê jî civak kom kirine. Li hember hev­dû we­ka du hebûnê zihnî di nav tekoşîne de ne.

Di vê bingehê de herikîna dirokî li ser esasê du nakokiyen dîrokî pêş dikeve, guhartin û ve­­guhartin li ser vê tevgerbûnê çêdibe. Ji­ya­na ku şaristaniya navendîperest û weke me­ri­ye­­ta wênetew dewletê afirandiye:

Mal­zaroka ku şaristaniya navendî tê de pêş di­­ket bi hemû hest û ramanên xwe serdema ci­­vaka xwezayî tê de dihate jiyîn bû. Li pe­rest­­gehên Sûmeran plan û bernameyên dest­hi­­latiyê dema ku pêş diketin bi heman ar­man­­cên ku iro netew dewlet li ser çanda ci­va­kî mêtingeriya xwe dixwaze bide rewa kirin û ferz kirin jî heman minake. Zaningeh, med­rese û YÎBO yên ku cihê vê meriyetêne we­ke mînakin. Li kevana bi bereket ya ku çan­da civaka Kurd xwe lê bi rêk û pêk kir, he­mû nirxên arişî û daringî ji bo ber­je­wen­di­ya çîna bajar û dewleta wek amûrekî ku li ber desta ye, hatiye tanzîm kirin û bi van çê­bû­nên çandi yên civaka xwezayî şaristaniya na­vendîperest wateya nirxa di nav guhartin û ve­guhartinê re derbas dike û bi navê pêş­ke­tin, nûbûn û bajarîbûnê û her wiha aşê şaris­ta­niya zilmê û belaya netew dewletê dide a­va­kirin. Weka ku di roja me de jî tê bi nav ki­rin dema şaristanî bi navê moderinbûnêû bi navê aştîxwaziyê pêş dikeve, li gor plan û

Li hember felaketên şaristaniya navendîperest ango netew dewletê zana û

pêşengen ku bûne zimanê heqîqetê di çanda berxwedêr de cihekî xwe yê girîng

hene, di vê watê de wîjdan û hestên mirovahiyê, di wata çanda arişî de her tim rabûye serhildanê

 

ar­manca xwe zihniyetek nû dide avakirin. Di ro­ja me de jî netew dewlet bi heman ferasetê hel­westa cîhanîbûnê bi armanca yekdestiya ser­weriya xwe pêş dixe. Ji bo ev zihniyet ava bi­be jî, herdem zihniyeta desthilatariyê tê zikir kirin. Mirov li iro jî mêze bike heman tiş­te. Her wiha wate ya tegîna dewletê jî li ser e­sasê nirxên civakî dest xistine. Ji ber wê ew­qas tê mezin kirin û dikin pîroziya dest­hi­lat­dara. Her wîha dixwazin bikin pîroziya ci­va­kê jî. Di encama ezmûnên kevnar de, di en­cama kişandina êş, bendetî, zorî, talan, to­fan û nijatkujiya de ango li hember ewqas ber­dêlên mezin gelo mirov dikare ji çandê qut bibe?

De­ma bi awayekî şênber bandora çanda da­rin­gî bi pêyvên şaristanîbûnê têne ser ziman, bi xwedayê nû û perestgehên wanve diyar­de­ya bihişt û dojehê jî bi çanda arişî tînin ser zi­man. Çanda arişî bi vê helwest û gotinên xwe, nemirin û mezinbûna herî dijwar diyarî hê­zen şaristaniya navendîperest dike. Dema çan­da daringî rêxistinkirinê û bernama ro­ja­ne ji bo netewdewletê dide ava kirin,çanda ari­şî jî ji boavakirina pêşerojê pênaseya ji­ya­na serdest e.Netew dewlet bi her awayî te­ko­şî­na xapandina civakê di bingeha zanista dij­ber civakbûnê pêş dixe.Li hemberî çanda ci­va­kî, netew dewlet, dema bi çînatiyê,bi dew­let­bûnê û bi bajarbûna ku li hember”gunda” tê­koşîna tunekirinê dide, di wata kirde de dij­bertiya çanda civaka Kurd dide rewa kirin.Di Rojhilata Navîn de Tirk,Erep û Fars di nû­nertiya netew dewletê de erka dagiriya ne­tew dewletê dikin.Weke ku tê zanîn dewlet ne civak,bê civaktiyê, ne çand bêçandbûnê re­wa dike, ango ne civake. Ji ber civak çand e, çand jî cevherê mirovbûnê pênase dike. Ji lew­ra çanda netew dewletê, çanda dest­hi­lat­da­riyê ye û bi navekî din jî bê çandbûne. Ji ber çand; xwezaya yekemin û ya duyemin hem­bêzkirine, mirov, civak û hemû zindiyê ger­dûnê bi wate kirinê û di nav cewaziyên xwe de pir heliya jiyanê avakirinê pênase dike. Mêjiyê netew dewletê li ser bingehêbi dest xistin, têkbirina zêde pêş xistin û civakê ji bo hêza desthiladariyêzêde dana şixulan­di­nê esas digre. Dema gor berjewêndiyê wê jî ne­be bê kar û birçî hêştinê esas digre. Bi her a­wayî dest danina ser nirxên civakî, ji bo vê jî çalekiyen pêwîst en bîrdozî û leşkerî jî li hem­ber civakê pêş dixe. Netew dewlet bi he­zar fêlên derew xwe li ser civakê heta roja me ya iro ferz kiriye. Her wiha vê jî bi ci­va­kê ango bi girseyek zêde daye qabûl kirin. Xwe li ser çanda civaka Kurd ya bi hezaran sa­la û erdnîgariya bi bereket heye, li ser e­sa­sê azwerî ya bazirganiyê nêz dibe. Nirxên ci­va­kê ku ji hêla netew dewletê ve hatiye be­ro­vajî kirin û vê jî wek nûbûnek bi civakê di­de qabûl kirin. Ji ber ku çanda were pêş xis­tin divê çanda desthilata ango ya netew dew­le­tê be. Dema şewazê jiyanek were avakirin li gor plan û bernama zihniyeta desthilat divê we­re ava kirin ûya din jî divê were tune kirin. Ji ber hêz ango zîhniyeta ku li ser çanda ci­vakaKurd wê bi bandor bibe, bi hemû sa­zi­yen xwe ve di nav tevgerê de ye.

Çanda Kurdistanî, ji ber ku di wata cih û dem de hem derketin û çê­bû­­na xwe û hem jî wek çanda Mezrabotan ku li kevana bi bereket ava bû, pêş ket û li he­mû

deverê cihanê belav bû, gerdûnîbûna xwe jî bi her awayî diparêze

Bar­bartiya şaristaniya navendîperest dema dest­pêkê li hember çanda civakî perçekirinêû hê­za desthilatiyê pêş dixe hûr û kûr bi pîvan di qelşên civakê de bi awayekî ku çanda ci­va­kê tune bike ango berovajî bike û bixe bin xiz­meta xwe kar dike. Ev mêjî di wata fe­ra­se­ta şaristaniya navendîperest de, weke îro jî di serdema modernîta kapîtalîst deango ne­tew dewletê de hatiye asta nijatkujiya çandî ya civaka Kurd a. Beriya wê dibe ku di as­te­kî de qebûl nekirin, li derve hêştin, biçûk dî­tin û bandora neyênî li ser kirin hebe. Lê ne wek feraseta netew dewletê di asta çand qir­ki­rinê de bû. Mêjiyêpergala netew dewletêli ser esasê çanda gela tune kirin ji holê rakirin an­go qirkirinê ye. Di vê watê de Kurd û Kur­dis­tanî li hember vê qirkirinê têkoşînek me­zin didin. Weke ku tê zanîn qirkirina fizîkî bi qa­sî qirkirina çandî bi êş û zahmet nîne. Ji ber ku di qirkirina fizîkî de êş çarekî tê ki­şan­­din lê di ya çandî de bi salên dûr û dirêj ev êş tê berdewamkirin.

Qir­kirina çandî ya ku li ser gelê Kurd tê me­şan­­din, weke ku tê zanîn bi plan û bername tê meşandin. Desthilatdarî eger bendên gir­se­­yan ji xwe re çêneke nikare bibe dest­hi­lat­dar. Weke ku me li jor jî anîbû ser ziman, ji bo çanda ango bê çandiya desthilatan yan jî ya dagirkera ji bo ava bibin divê çanda ci­va­kî were tune kirin. Çanda Kurdistanî, ji ber ku di wata cih û dem de hem derketin û çê­bû­­na xwe û hem jî wek çanda Mezrabotan ku li kevana bi bereket ava bû, pêş ket û li he­mû deverê cihanê belav bû, gerdûnîbûna xwe jî bi her awayî diparêze. Şaristanî jî li Mez­rabotan derket û belav bû. Civakbûna an­go çanda ku ji Mezrabotan jî derketbelavê her derê cîhanê bû. Ji lewre çanda Mez­ra­botan di wata Kurdistanîbûnê de ji ber rehên xwe pir kûrin, cevherî û civakiye, berxwe­da­ni­ya ji bo parastina vê çandê jî ewqas qayim û bi koke. Her tişt di wata xwe de bi hêze û gi­rîng e. Çanda civaka Kurd jî ji ber bi kok û re­hên berdaye erdnîgariya Mezrabotan, êrîş­ên netew dewletê têrê nake. Ji ber çanda Kur­distanî ya ku hatiye afirandin mirov bûn, ci­vak bûn bi xwe ye. E­ger civakbûn tune bi­be hêza mirov jî tune di­be. Ev zanabûna ci­va­ka exlaqî û polîtîke, ba­we­riya çanda ber­xwe­dêr e.

Li hember çanda serdestî û dagiriye berxwe­da­niya çanda civakî tucar kêm nebû­ye; Şa­ris­­taniya navendîperest ango netew dewlet hem di wijdanê civakê de derz û neyêniyên me­zin vekir hem jî di hest û ramanên ango ri­hê civakî ya çanda berpirsiyar û berxwedêr de­neyêniyên mezin çekiri ye. Lê di her kê­li­yên dîrokê de çanda civakî li hember ser­we­ri­yê ber bi azadiyê serî hildaye. Di xwezaya ye­kemîn û ya duyemîn de dema mejiyê ser­dest bi azweriya zêde dest xistinê tundîtî û zex­ta ku li ser herdû xwezaya dikir, vîna ku hêstiye mirovahî bi karibe li hember şert û mercên dagiriyê bijî hestên çanda berxwedêr e. Mêjiyê şaristaniya navendîperest di şên­be­ri­ya netew dewletê de, rastî berxwedana çan­da Kurdistanî tê. Şûrênetew dewletê dema se­­rê bistên kedkara dibiriya li hember vê bis­tên civakê ango hêza parastina civaka Kurda çan­da wê bi xwe bû. Bi hebûn û tunebûna xwe vîna berxwedêriyê li her demên dîrokê da­ye raber kirin. Baweriya hêza çanda ci­vak­pa­­rêz ango mirovahiyê hembêz dikin, li hem­­ber hemû êrîşên dagiriyê hêz û parastina nir­­xên xwe pêşxistin heye. Ji ber wê jî ji bo pa­rastina nirxêkî çandî berdêlên mezin dayîn jî weke çandekî di civaka Kurda de hatiye rûniştandin.

Ev jî hêza berpirsiyartiya çanda civaka Kurd radixe ber çava. Dema armanca şaristaniya navendîperest ango di roja me de mejiyê mekanizmaya netew dewleta ku di şexsê Tirka, Fars û Ereba de li ser çanda Kurda tê pêk anîn armanca van dewleta; ji bo carek din çanda civaka Kurd pişta xwe raneke û ji bo vê jî bi hemû rêbazên qirkirinê êrîş dike. Birînên ku netew dewletêdi civaka Kurd de vekiriye bi nifirên gelê Kurd ketiye bin bîra girseyên ku li vêderê dijîn. Di çanda Kurdistaniya de berxwedaniya ku derdikeve holê dide xuya kirin ku çandek çiqas kevnar û bi kokê. Divê watê de çeka civaka Kurd nir­xên ku wê bi xwe afirandiye ye.

Yek­parebûna çanda civaka Kurd, heskirina hês­tên mirovahiyê, hêza afrineriyê ya heri gi­rîng jiyan û baweriya azadwîha nas kiriye. Her wiha bi awayek din rêbaza jiyana şa­ris­ta­niya navendîperest nasnekiriye. Berê jî iro jî rêbaza ku Kurdistanî xwe pê diparêzin he­mû afrineriyen civakî yên arişî û daringî ne. Rê­baza ku hêz ji civakbûnê, wekheviyê û a­za­dî derdikeve di şexsê Kurda de hem li çiya û hem li deşta şênber bûye. Sedema ku Kurd tu­ne nebûne û bi her awayî bûne îlhama çan­dên dîtir hinek jî ji xurtbûn û bi kokbûna çan­da xwe, dîsa di wata xwezayîbûnê de ji­yan­kirina wan û ji ber jimêjiyê dewletbûnê an­go şaristaniyê qut jiyan afirandine. Rixmê di sêsed salên dawî yê netew dewleta mo­der­nî­ta kapitalîst de bi armanca qirkirinê êrîşên pir mezin pêş ketin, bi gihêştina armancê ji bo netew dewletê û sîwana wê modernîta ka­pi­talîst, zanista wê, ola wê û serdestiya wê fe­raseta azadiya wê ya ezezîtî jî nikarî bû vê çan­da kevnar kuji xwe re wek xeterî dibîne tu­ne bike.

Di vê watê de li hemberî êrîşên da­girkeriyê hest û azweriya azadiyê di ci­va­ka Kurd de hin zêdetir li pêşe. Dema tê asta çan­da arişî ya civaka Kurd ango pîroziyên ci­vaka Kurd, hêza berxwedanê û baweriya ber­pirsiyartiyê yan jî bi baweriya hêza çanda a­rişî ku di vê çandê de, di serîde wata mi­rov, ked, hezkirin, wîjdan ango exlaq, bawerî û ci­vakbûn tê;hêstên berxwedaniyêû tolgirtinê hin zêdetir li pêş dikeve.

Di demê xwe de ef­sa­neya Kawayê Hesinkar, berxwedaniya Me­­da, Urartuya ya li hemberî Asûra, ber­xwe­daniya Huriya ya li hember Sûmera, Ma­nî yê li hember Sasaniya, Mazdekiyê ku ba­we­riya xwe ji felsefa Zerdeşt werdigre û her wi­ha berxwedaniya Huremiya, Babeka, E­n­el-heqa, eşîr û herî dawiyê bi dehan ser­hil­da­nên ku çêbûne weke mînakin li mezrabotan. Li hember felaketên şaristaniya naven­dî­pe­rest ango netew dewletê zana û pêşengen ku bû­ne zimanê heqîqetê di çanda berxwedêr de ci­hekî xwe yê girîng hene. Divê watê de wîj­dan û hêstên mirovahiyê, di wata çanda arişî de hertim rabûye serhildanê. Kesayetên xwe­di­yê çanda civakî yên Mezrabotan ji bo vê tê­koşîna li hember zihniyeta netew dewletê ber­dêlên mezin dane. Her wiha li gel zilm û zor­dariyên mezin hêza berxwedaniya Kurda ji dîrokê kêm nebû ye…

Kurdistanî, lûtkeya afirîneriyê di hebûna çan­dê de dibînin. Eger gerdûn xwe bi zin­di­ya pênase dike, civak jî xwe bi çanda xwe pê­nase dike. Ji lewra çand, dema dibe nas­na­me û sedema jiyan kirina civakê, di heman de­mê de jî di wata mirovbuyînê de mirov pê­na­se dike. Eger mirov ji çandê qut bibe, ji xwe qut dibe, ji xwe qut bûn jî nebûna mi­rov­bûnê pênase dike.Çanda civaka Kurd des­pêkê kesayatên ku çêdike di wata xwe û çan­da xwe bizane de çedike. Di gerdûnî­bû­yî­nê de jî bi vê helwestê nêz dibe. Eger mirov çan­da xwe bizanibe mirov dikare di wata xwe de bi çanda gerdûnî re bibe yek. Ji xwe he­mû çandên civakî gerdunî ne, ji lewra mi­rov nikare bibêje hemû çand wek he­vin, cû­da­tiyên xwe hene. Di vê watê de ger mi­rov çan­da xwe nizani be, ya gerdunî jî mi­rov ni­ka­re bizane. Herwihanêrînên ku di bin ser­des­tiya netew dewletêde pêş dikevin, dema ku çand tê şirove kirin bi her awayî li ser e­sa­sê bazarê ango bazirganiya cihanî û netew pe­restiyê tê şîrove kirin. Nêrîna gerdûnîbûna ji çanda civaka xwe qut jî, zihniyeta netew dew­letê pêş dixe. Armanc çanda civakî ji cew­­her derxistin ango kesayet ji çanda ci­va­kî qut kirine. Ev şîroveya ku zihniyeta netew dew­letê daye avakirin û bi vê çewa di wata ne­tewperestbûnê de li ser bingeha bazarê û ber­jewendiya bazirgana, dîsa ji bo dagir­kiri­na erdnîgariyên dîtir mejiyê erîşkar afirand, ji bo çanda civakî jî kes û civakê ji çanda xwe ango ji xwe qut kirinê armanc dike. Bi vê armancê jî di wata çandê de zimanê ger­dû­nîbûyînêan go cîhanîbûnê dide şi­xulandin. E­ger bi karibe vê bi ser bixe wê bi karibe di bin esareta xwe ya zanistperestî de û derûnî­de weke ku ew dibêjin wê bi ka­ri­bin polîtî­ka­yen xwe yen ku netew dewlet ar­manc dike, cihanîbûnêango ji xwe reqa­dên ge­lem­pe­rî yê bazarê û bazirganiye ango cihê fi­rotin û helan­dinê çêbikin. Ji ber wê jî di serî de be­ri­ya ku mirov derve nas bike, divê xwe nas bi­ke ango mirov çanda xwe nas bike. Wê de­mê mirov dikare bibe gerdûnî, dervayê van nê­zîkatiyên ku derkevin veqetîne ango gor po­litikayen, mejiyên kesên desthilatar ke­­­tina xe­fikê ye. Tîşta ku divê mirov ji bir ne­­­ke, ka­rê desthilatara civak perçekirine, ka­rê çan­dê jî civak kom kirine. Li hember hev­dû we­ka du hebûnê zihnî di nav tekoşîne de ne.

Di vê bingehê de herikîna dirokî li ser esasê du nakokiyen dîrokî pêş dikeve, guhartin û ve­­guhartin li ser vê tevgerbûnê çêdibe. Ji­ya­na ku şaristaniya navendîperest û weke me­ri­ye­­ta wênetew dewletê afirandiye:

Mal­zaroka ku şaristaniya navendî tê de pêş di­­ket bi hemû hest û ramanên xwe serdema ci­­vaka xwezayî tê de dihate jiyîn bû. Li pe­rest­­gehên Sûmeran plan û bernameyên dest­hi­­latiyê dema ku pêş diketin bi heman ar­man­­cên ku iro netew dewlet li ser çanda ci­va­kî mêtingeriya xwe dixwaze bide rewa kirin û ferz kirin jî heman minake. Zaningeh, med­rese û YÎBO yên ku cihê vê meriyetêne we­ke mînakin. Li kevana bi bereket ya ku çan­da civaka Kurd xwe lê bi rêk û pêk kir, he­mû nirxên arişî û daringî ji bo ber­je­wen­di­ya çîna bajar û dewleta wek amûrekî ku li ber desta ye, hatiye tanzîm kirin û bi van çê­bû­nên çandi yên civaka xwezayî şaristaniya na­vendîperest wateya nirxa di nav guhartin û ve­guhartinê re derbas dike û bi navê pêş­ke­tin, nûbûn û bajarîbûnê û her wiha aşê şaris­ta­niya zilmê û belaya netew dewletê dide a­va­kirin. Weka ku di roja me de jî tê bi nav ki­rin dema şaristanî bi navê moderinbûnêû bi navê aştîxwaziyê pêş dikeve, li gor plan û

Li hember felaketên şaristaniya navendîperest ango netew dewletê zana û

pêşengen ku bûne zimanê heqîqetê di çanda berxwedêr de cihekî xwe yê girîng

hene, di vê watê de wîjdan û hestên mirovahiyê, di wata çanda arişî de her tim rabûye serhildanê

 

ar­manca xwe zihniyetek nû dide avakirin. Di ro­ja me de jî netew dewlet bi heman ferasetê hel­westa cîhanîbûnê bi armanca yekdestiya ser­weriya xwe pêş dixe. Ji bo ev zihniyet ava bi­be jî, herdem zihniyeta desthilatariyê tê zikir kirin. Mirov li iro jî mêze bike heman tiş­te. Her wiha wate ya tegîna dewletê jî li ser e­sasê nirxên civakî dest xistine. Ji ber wê ew­qas tê mezin kirin û dikin pîroziya dest­hi­lat­dara. Her wîha dixwazin bikin pîroziya ci­va­kê jî. Di encama ezmûnên kevnar de, di en­cama kişandina êş, bendetî, zorî, talan, to­fan û nijatkujiya de ango li hember ewqas ber­dêlên mezin gelo mirov dikare ji çandê qut bibe?

De­ma bi awayekî şênber bandora çanda da­rin­gî bi pêyvên şaristanîbûnê têne ser ziman, bi xwedayê nû û perestgehên wanve diyar­de­ya bihişt û dojehê jî bi çanda arişî tînin ser zi­man. Çanda arişî bi vê helwest û gotinên xwe, nemirin û mezinbûna herî dijwar diyarî hê­zen şaristaniya navendîperest dike. Dema çan­da daringî rêxistinkirinê û bernama ro­ja­ne ji bo netewdewletê dide ava kirin,çanda ari­şî jî ji boavakirina pêşerojê pênaseya ji­ya­na serdest e.Netew dewlet bi her awayî te­ko­şî­na xapandina civakê di bingeha zanista dij­ber civakbûnê pêş dixe.Li hemberî çanda ci­va­kî, netew dewlet, dema bi çînatiyê,bi dew­let­bûnê û bi bajarbûna ku li hember”gunda” tê­koşîna tunekirinê dide, di wata kirde de dij­bertiya çanda civaka Kurd dide rewa kirin.Di Rojhilata Navîn de Tirk,Erep û Fars di nû­nertiya netew dewletê de erka dagiriya ne­tew dewletê dikin.Weke ku tê zanîn dewlet ne civak,bê civaktiyê, ne çand bêçandbûnê re­wa dike, ango ne civake. Ji ber civak çand e, çand jî cevherê mirovbûnê pênase dike. Ji lew­ra çanda netew dewletê, çanda dest­hi­lat­da­riyê ye û bi navekî din jî bê çandbûne. Ji ber çand; xwezaya yekemin û ya duyemin hem­bêzkirine, mirov, civak û hemû zindiyê ger­dûnê bi wate kirinê û di nav cewaziyên xwe de pir heliya jiyanê avakirinê pênase dike. Mêjiyê netew dewletê li ser bingehêbi dest xistin, têkbirina zêde pêş xistin û civakê ji bo hêza desthiladariyêzêde dana şixulan­di­nê esas digre. Dema gor berjewêndiyê wê jî ne­be bê kar û birçî hêştinê esas digre. Bi her a­wayî dest danina ser nirxên civakî, ji bo vê jî çalekiyen pêwîst en bîrdozî û leşkerî jî li hem­ber civakê pêş dixe. Netew dewlet bi he­zar fêlên derew xwe li ser civakê heta roja me ya iro ferz kiriye. Her wiha vê jî bi ci­va­kê ango bi girseyek zêde daye qabûl kirin. Xwe li ser çanda civaka Kurd ya bi hezaran sa­la û erdnîgariya bi bereket heye, li ser e­sa­sê azwerî ya bazirganiyê nêz dibe. Nirxên ci­va­kê ku ji hêla netew dewletê ve hatiye be­ro­vajî kirin û vê jî wek nûbûnek bi civakê di­de qabûl kirin. Ji ber ku çanda were pêş xis­tin divê çanda desthilata ango ya netew dew­le­tê be. Dema şewazê jiyanek were avakirin li gor plan û bernama zihniyeta desthilat divê we­re ava kirin ûya din jî divê were tune kirin. Ji ber hêz ango zîhniyeta ku li ser çanda ci­vakaKurd wê bi bandor bibe, bi hemû sa­zi­yen xwe ve di nav tevgerê de ye.

Çanda Kurdistanî, ji ber ku di wata cih û dem de hem derketin û çê­bû­­na xwe û hem jî wek çanda Mezrabotan ku li kevana bi bereket ava bû, pêş ket û li he­mû

deverê cihanê belav bû, gerdûnîbûna xwe jî bi her awayî diparêze

Bar­bartiya şaristaniya navendîperest dema dest­pêkê li hember çanda civakî perçekirinêû hê­za desthilatiyê pêş dixe hûr û kûr bi pîvan di qelşên civakê de bi awayekî ku çanda ci­va­kê tune bike ango berovajî bike û bixe bin xiz­meta xwe kar dike. Ev mêjî di wata fe­ra­se­ta şaristaniya navendîperest de, weke îro jî di serdema modernîta kapîtalîst deango ne­tew dewletê de hatiye asta nijatkujiya çandî ya civaka Kurd a. Beriya wê dibe ku di as­te­kî de qebûl nekirin, li derve hêştin, biçûk dî­tin û bandora neyênî li ser kirin hebe. Lê ne wek feraseta netew dewletê di asta çand qir­ki­rinê de bû. Mêjiyêpergala netew dewletêli ser esasê çanda gela tune kirin ji holê rakirin an­go qirkirinê ye. Di vê watê de Kurd û Kur­dis­tanî li hember vê qirkirinê têkoşînek me­zin didin. Weke ku tê zanîn qirkirina fizîkî bi qa­sî qirkirina çandî bi êş û zahmet nîne. Ji ber ku di qirkirina fizîkî de êş çarekî tê ki­şan­­din lê di ya çandî de bi salên dûr û dirêj ev êş tê berdewamkirin.

Qir­kirina çandî ya ku li ser gelê Kurd tê me­şan­­din, weke ku tê zanîn bi plan û bername tê meşandin. Desthilatdarî eger bendên gir­se­­yan ji xwe re çêneke nikare bibe dest­hi­lat­dar. Weke ku me li jor jî anîbû ser ziman, ji bo çanda ango bê çandiya desthilatan yan jî ya dagirkera ji bo ava bibin divê çanda ci­va­kî were tune kirin. Çanda Kurdistanî, ji ber ku di wata cih û dem de hem derketin û çê­bû­­na xwe û hem jî wek çanda Mezrabotan ku li kevana bi bereket ava bû, pêş ket û li he­mû deverê cihanê belav bû, gerdûnîbûna xwe jî bi her awayî diparêze. Şaristanî jî li Mez­rabotan derket û belav bû. Civakbûna an­go çanda ku ji Mezrabotan jî derketbelavê her derê cîhanê bû. Ji lewre çanda Mez­ra­botan di wata Kurdistanîbûnê de ji ber rehên xwe pir kûrin, cevherî û civakiye, berxwe­da­ni­ya ji bo parastina vê çandê jî ewqas qayim û bi koke. Her tişt di wata xwe de bi hêze û gi­rîng e. Çanda civaka Kurd jî ji ber bi kok û re­hên berdaye erdnîgariya Mezrabotan, êrîş­ên netew dewletê têrê nake. Ji ber çanda Kur­distanî ya ku hatiye afirandin mirov bûn, ci­vak bûn bi xwe ye. E­ger civakbûn tune bi­be hêza mirov jî tune di­be. Ev zanabûna ci­va­ka exlaqî û polîtîke, ba­we­riya çanda ber­xwe­dêr e.

Li hember çanda serdestî û dagiriye berxwe­da­niya çanda civakî tucar kêm nebû­ye; Şa­ris­­taniya navendîperest ango netew dewlet hem di wijdanê civakê de derz û neyêniyên me­zin vekir hem jî di hest û ramanên ango ri­hê civakî ya çanda berpirsiyar û berxwedêr de­neyêniyên mezin çekiri ye. Lê di her kê­li­yên dîrokê de çanda civakî li hember ser­we­ri­yê ber bi azadiyê serî hildaye. Di xwezaya ye­kemîn û ya duyemîn de dema mejiyê ser­dest bi azweriya zêde dest xistinê tundîtî û zex­ta ku li ser herdû xwezaya dikir, vîna ku hêstiye mirovahî bi karibe li hember şert û mercên dagiriyê bijî hestên çanda berxwedêr e. Mêjiyê şaristaniya navendîperest di şên­be­ri­ya netew dewletê de, rastî berxwedana çan­da Kurdistanî tê. Şûrênetew dewletê dema se­­rê bistên kedkara dibiriya li hember vê bis­tên civakê ango hêza parastina civaka Kurda çan­da wê bi xwe bû. Bi hebûn û tunebûna xwe vîna berxwedêriyê li her demên dîrokê da­ye raber kirin. Baweriya hêza çanda ci­vak­pa­­rêz ango mirovahiyê hembêz dikin, li hem­­ber hemû êrîşên dagiriyê hêz û parastina nir­­xên xwe pêşxistin heye. Ji ber wê jî ji bo pa­rastina nirxêkî çandî berdêlên mezin dayîn jî weke çandekî di civaka Kurda de hatiye rûniştandin.

Ev jî hêza berpirsiyartiya çanda civaka Kurd radixe ber çava. Dema armanca şaristaniya navendîperest ango di roja me de mejiyê mekanizmaya netew dewleta ku di şexsê Tirka, Fars û Ereba de li ser çanda Kurda tê pêk anîn armanca van dewleta; ji bo carek din çanda civaka Kurd pişta xwe raneke û ji bo vê jî bi hemû rêbazên qirkirinê êrîş dike. Birînên ku netew dewletêdi civaka Kurd de vekiriye bi nifirên gelê Kurd ketiye bin bîra girseyên ku li vêderê dijîn. Di çanda Kurdistaniya de berxwedaniya ku derdikeve holê dide xuya kirin ku çandek çiqas kevnar û bi kokê. Divê watê de çeka civaka Kurd nir­xên ku wê bi xwe afirandiye ye.

Yek­parebûna çanda civaka Kurd, heskirina hês­tên mirovahiyê, hêza afrineriyê ya heri gi­rîng jiyan û baweriya azadwîha nas kiriye. Her wiha bi awayek din rêbaza jiyana şa­ris­ta­niya navendîperest nasnekiriye. Berê jî iro jî rêbaza ku Kurdistanî xwe pê diparêzin he­mû afrineriyen civakî yên arişî û daringî ne. Rê­baza ku hêz ji civakbûnê, wekheviyê û a­za­dî derdikeve di şexsê Kurda de hem li çiya û hem li deşta şênber bûye. Sedema ku Kurd tu­ne nebûne û bi her awayî bûne îlhama çan­dên dîtir hinek jî ji xurtbûn û bi kokbûna çan­da xwe, dîsa di wata xwezayîbûnê de ji­yan­kirina wan û ji ber jimêjiyê dewletbûnê an­go şaristaniyê qut jiyan afirandine. Rixmê di sêsed salên dawî yê netew dewleta mo­der­nî­ta kapitalîst de bi armanca qirkirinê êrîşên pir mezin pêş ketin, bi gihêştina armancê ji bo netew dewletê û sîwana wê modernîta ka­pi­talîst, zanista wê, ola wê û serdestiya wê fe­raseta azadiya wê ya ezezîtî jî nikarî bû vê çan­da kevnar kuji xwe re wek xeterî dibîne tu­ne bike.

Di vê watê de li hemberî êrîşên da­girkeriyê hest û azweriya azadiyê di ci­va­ka Kurd de hin zêdetir li pêşe. Dema tê asta çan­da arişî ya civaka Kurd ango pîroziyên ci­vaka Kurd, hêza berxwedanê û baweriya ber­pirsiyartiyê yan jî bi baweriya hêza çanda a­rişî ku di vê çandê de, di serîde wata mi­rov, ked, hezkirin, wîjdan ango exlaq, bawerî û ci­vakbûn tê;hêstên berxwedaniyêû tolgirtinê hin zêdetir li pêş dikeve.

Di demê xwe de ef­sa­neya Kawayê Hesinkar, berxwedaniya Me­­da, Urartuya ya li hemberî Asûra, ber­xwe­daniya Huriya ya li hember Sûmera, Ma­nî yê li hember Sasaniya, Mazdekiyê ku ba­we­riya xwe ji felsefa Zerdeşt werdigre û her wi­ha berxwedaniya Huremiya, Babeka, E­n­el-heqa, eşîr û herî dawiyê bi dehan ser­hil­da­nên ku çêbûne weke mînakin li mezrabotan. Li hember felaketên şaristaniya naven­dî­pe­rest ango netew dewletê zana û pêşengen ku bû­ne zimanê heqîqetê di çanda berxwedêr de ci­hekî xwe yê girîng hene. Divê watê de wîj­dan û hêstên mirovahiyê, di wata çanda arişî de hertim rabûye serhildanê. Kesayetên xwe­di­yê çanda civakî yên Mezrabotan ji bo vê tê­koşîna li hember zihniyeta netew dewletê ber­dêlên mezin dane. Her wiha li gel zilm û zor­dariyên mezin hêza berxwedaniya Kurda ji dîrokê kêm nebû ye…